Sumários
Crónica de João de Bíclaro – a tradição manuscrita.
8 Abril 2025, 18:30 • Rodrigo Furtado
1. O stemma de Carmen Cardelle de Hartmann.
Crónica de João de Bíclaro
3 Abril 2025, 18:30 • Rodrigo Furtado
1. A ausência de antecedentes: a Crónica perdida de Mário de Saragoça.
2. As circunstâncias da redacção: um católico fugido da Hispânia; a Crónica de um desconhecido Victor de Tununa.
3. A notícia de Isidoro de Sevilha: uir. 33.
4. O texto: as datações imperiais e a era hispânica. As notícias imperiais e hispânicas. Os temas: a sucessão imperial/régia; as conquistas/conflitos externos; as usurpações; a sucessão episcopal. O suposto ‘nacionalismo godo’.
5. O III Concílio de Toledo: análise de Bicl. 91.
Os Chronica de Hidácio (CPL 2263). conteúdos, manuscritos, circulação (III)
1 Abril 2025, 18:30 • Rodrigo Furtado
Conclusão do estudo introdutório aos Chronica de Hidácio.
Os Chronica de Hidácio (CPL 2263). conteúdos, manuscritos, circulação (II).
27 Março 2025, 18:30 • Rodrigo Furtado
I. Os testemunhos.
1. Os manuscritos:
F | Paris, Bibliothèque Nationale de France, lat. 10910 | França Oriental; 715 |
F2 | London, Bristish Library, Harley 1521 |
|
B | Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz, Phillipps 1829, ff. 153r-172v | Verona – Trier, ca. 830 |
Hm | Madrid, Biblioteca Universitária Marqués de Valdecilla – Universidade Complutense, 134, ff. 40r-41v | copiado em Toledo, dp. 1250 |
Ha | København, Det Arnamagnaeanske Institut, Københavns Universitet, AM 833 4º, Parte II, ff. 145v-148r | 1562; Espanha |
Hs | Madrid, Archivo de la Biblioteca del Instituto de Historia del CSIC. Fondo Fotográfico Sánchez-Albornoz, AEHCaja I/Segorbe, photos 74-84 (= Segorbe, Museu Catedralicio Diocesano G 1). | fotografias a partir de um manuscrito de Juan Bautista Pérez, ca. 1580s |
Ht | Toledo, Archivo y Biblioteca Capitulares (olim Biblioteca del Cabildo), 27-26, ff. 29v-33r | copiado Juan Bautista Pérez, ca. 1580s |
Hn | Madrid, Biblioteca Nacional de España, 1376, ff. 28r-31r | copiado Juan Bautista Pérez, ca. 1580s |
Hb | London, Bristish Library, Egerton 1873, ff. 24r-27v | copiado Juan de Mariana, ca. 1590 |
C | Carpentras, Bibliothèque Inguimbertine (olim Bibliothèque Municipale), 1792, ff. 137r-151r; 153r-159v | s. XVI ex.-XVII inc. |
2. deperditi
(A) | Codex Alcobaciensis | s. XIII (?); Alcobaça/Sta Cruz de Coimbra |
(O) | Codex Osmensis | s. XIII; Burgo de Osma |
3. Tradição indirecta:
Chronica Gallica a. 511 (ed. Burgess)
Isidorus Hispalensis, Historiae (ed. Cristóbal Rodríguez Alonso, 1975)
Sigeberto Chronographia
Montpellier, Bibliotheque Interuniversitaire, Section Médicine, H151, ff. 99v-100r (Chronicon Luxoviense) (1039)
Oxford, Bodleian Library, Laud. Misc. 633 (Theodorus, Chronicon abbatiae Polidensis) (1182)
Fredegarius,
II. Uma descrição da evidência.
1. Testemunho Principal
B (Berlin, Phillipps 1829)
- Data e origem: Copiado em Verona, cerca de 830; passou por Trier e Metz.
- Conteúdo:
- Chronicon Canones de Jerónimo (ff. 1r–153v)
- Chronicon de Hydácio (153r–172v)
- Consularia Constantinopolitana (173v–184r)
- Liber Generationis (184v–192v)
- Características: 192 fólios, 26 linhas por página, algumas anotações cronológicas marginais conservadas.
- Estado: Único manuscrito quase completo que preserva directamente o texto de Hydácio. Muito danificado (notavelmente nos seis fólios após o prefácio), com lacunas, erros de copista e correcções posteriores.[1]
2. Epítomes
2.1 Tradição F (Crónica de Fredegário, c. 613)
Compilada na Borgonha, combina Hidácio com Eusébio-Jerónimo e outras adições posteriores.
Sobrevive em numerosos manuscritos (grupos 1 a 4 da tradição de Fredegário), destacando-se:
- F – Paris, BnF, lat. 10910 (datado de 714), usado por Mommsen
- F2 – Londres, British Library, Harley 5251 (séc. IX)
Tradição muito epitomada e interpolada.
2.2. Tradição H (epítome hispânico do início do séc. VI)
Sobrevive em seis manuscritos principais: Ha, Hb, Hm, Hn, Hs, Ht
Dois manuscritos perdidos:
- (A) Alcobaciensis (sécs. VIII–IX) – base de Hm
- (O) Osmensis (séc. XIII) – base de Hn, Ht, Hb
3. Reutilização Historiográfica
3.1 Chronica Gallica ad annum 511 (G)
Utiliza Hydácio entre os §§ 34 e 79.
Sobrevive apenas em epítome, em Hm (Madrid Complutense 134).
3.2 Isidoro de Sevilha, Historiae
Cita Hidácio dos §§ 6 a 244.
3.3 Chronicon Luxoviense (M) (séc. XI)
Montpellier, BIU H151 (autógrafo).
Preserva excertos úteis e uma cronologia fiável.
3.4 Sigeberto de Gembloux (†1112): Chronographia (S)
Cobre os §§ 5–247; extenso, mas muito condensado.
5. Theodorus (†c. 1182): Annales Palidenses (T)
Oxford, Bodleian Library, Laud. misc. 633 (autógrafo).
Inclui excertos dos §§ 5–247, com menos reescrita do que Isidoro.
III. História do Texto
1. Hispânia (séc. V–VI)
1.1 c. 468/469 – Composição do Chronicon em Aquae Flaviae (Chaves).
1.2 modelo β de Burgess / modelo Ω’.
§ | Emenda proposta por Burgess | Leitura comuma B e (H) | |
40 | exauriunt | exaurit | Mudança de número verbal |
82 | Anaulfo | Anaolso / Anealso | Variação gráfica significativa |
114 | III! | VII | Confusão numérica |
142 | nox | mox | Troca de consoante (n/m) |
170 | Hispalim | Hispali | Variação de caso (ac. vs. abl.) |
170 | caesam | caesa / caesas | Variação morfológica (género, nº) |
141 | annus a nativitate Abrahæ 2470 | idem em ambas as tradições | Coincidência cronológica significativa |
- Estas variantes reforçam a ideia de que B e H descendem de um mesmo exemplar intermédio, β/Ω’
- Além disso, há indícios de mutilação anterior a §29 partilhada por H e B.
1.3 Final do séc. V – Início do VI (?): Compilador hispânico junta ao texto de Hidácio: δ
- Consularia Constantinopolitana
- Liber Generationis
- Laterculus Paschalis (versão latina de Teófilo)
• Características: adição da era hispânica aos Consularia
2. Gália/Itália (séc. VI–IX)
2.1 modelo η.
• antes de 511 – Utilização do texto por autor da Chronica Gallica ad annum 511.
• c. 568 – Composição do epitome H (tradição y → H): versão abreviada.
2.3 modelo δ′.
• c. 613 – Compilação de Fredegário (tradição F) na Borgonha.
• c. 830 – Cópia do códice B em Trier, a partir de um exemplar danificado (δ′).
3. Península Ibérica (ss. XIII-XVI)
• S. XIII –Madrid Complutense 134 (Hm), preserva tradição H e Chronica Gallica.
• S. XVI – Cópias por Juan Páez (Ha), J. B. Pérez (Ht, Hn, Hs) e Juan de Mariana (Hb).
• 1615 – Primeira edição impressa (Luis de San Llorente, Roma), baseada em C (Carpentras). Republicada por Sandoval em Pamplona.
• 1619 – Jacques Sirmond descobre B em Metz e edita novo texto.
4. Resto da Europa (séc. XI–XII)
• c. 1039 – Chronicon Luxoviense (M), na Borgonha, contém excertos até §231.
• 1112 – Sigeberto de Gembloux (Bélgica), excertos §§5–247.
• 1182 – Theodorus, Annales Palidenses (Pöhlde, Saxónia), excertos §§5–247 com fidelidade textual notável.
5. Edições Modernas (séc. XVII–XX)
• 1615–1619 – Edições iniciais: San Llorente, Sandoval, Sirmond.
• 1894 – Edição de Theodor Mommsen (MGH, Chronica Minora I).
• 1974 – Edição de Alain Tranoy (Sources Chrétiennes 218).
• 1993 – Edição crítica de R. W. Burgess (Oxford), com estudo completo da transmissão textual.
[1] Lacunas
- Primeiras seis páginas após o prefácio: seriamente lacunosas.
"Most especially in the first six pages of the chronicle after the preface" (p. 13).
- Omissão de entradas inteiras: “Entire entries dropping out of the text unnoticed” (p. 13).
- Omissão parcial do Liber generationis: “Lost chapters 332 to 398 at the end of the Liber generationis” (p. 12)
Omissões ou substituições
- Omissões de material variando de uma palavra a entradas inteiras.
- Diversos erros de cópia: ortográficos, gramaticais e de leitura.
- Substituições erradas (exemplos emendados por mãos posteriores):
- §50: ‘enauigauit’ corrigido de ‘[lacuna] sena uigauit’
- §97: ‘urbis’ corrigido de ‘ubi’
- §72: ‘Extant operis ipsius’ por ‘Extant ipsius’
- §232: ‘ordinatam et tabularum’ por ‘ordinata metabularum’
Intervenções de mãos posteriores (B²)
- Alterações sem base noutro manuscrito: “All emendations were based on their own readings of the text” (p. 13).
- Intervenções incluem:
- Correcções gramaticais (número, género, caso, vozes verbais).
- Pontuação e separação de palavras.
- Correcções erradas dos anos de reinado.
- Correcção dupla dos Jogos Olímpicos (descrita como “bizarre”).
- Adição de anos de Abraão nas margens.
- Lista de emendas discutíveis/erradas:
- §26: adição de feria secunda
- §33: ‘prodidit’ por ‘potuit’
- §50: ‘sancto primus’ por ‘sanctus et primus’
- §73: ‘XXVI’ por ‘XXII’
- §97: ‘edidicit’ por ‘edidit’
- §137: eliminação de ‘De Gallis’
- §165: ‘depredatione grandi’ por ‘depredatione et grandi’
- §184: ‘Idus’ por ‘Kal.’
- §196: ‘Dictyni Ospinione’ por ‘Dictynio Spinione’
- §212: ‘omnes ciuis’ por ‘comes et ciuis’
- §232: ‘ordinatam et tabularum’ por ‘ordinata metabularum
Estado físico degradado
- Pergaminho inferior nas últimas folhas do manuscrito.
- Último fólio parcialmente perdido: borda direita e fólios 192v danificados.
- Manuscrito foi aparado e reencadernado na era moderna.
Os Chronica de Hidácio (CPL 2263). conteúdos, manuscritos, circulação (I).
25 Março 2025, 18:30 • Rodrigo Furtado
1. A Crónica de Hidácio.
2.1 Hidácio: um bispo cristão no Noroeste peninsular.
2.2 O prólogo: uma solução de continuidade: repetir o modelo de Eusebio/Jerónimo, desta feita na Galécia.
2.2.1 Os modelos
- Jerónimo e o texto de 378.
- A peregrinação de Hidácio a Jerusalém
2.2.2 A proposição
- fontes escritas e relatos orais; a ausência de Próspero.
- Sistema de datação: anos régios; Olimpíadas; anos desde Abraão; eras; Jubileus.
2.3 A espera do fim do mundo: os consummanda.
2.3.1 Os cálculos para o fim do mundo: os 6000 anos do fim do mundo – cf. 2Ped. 3, 8): Hipólito, Júlio Africano, Lactâncio, Hilariano, Jordanes.
2.3.2 A Reuelatio Thomae (Berlin, Phillipps 1829, f. 122v):
In libro quodam apocrifo qui [dominus] Thome apostoli scriptum est dominum lhesum ad eum dixisse ab ascensu suo ad celum usque in secundum aduentum eius nouem ioboleus contineri quos ab hoc loco qui legis distinctos per annos inuenies quinquagenos. Quinquaginta enim anni unius summa est iobolei.
(Num certo livro apócrifo do senhor apóstolo Tomé está escrito que o Senhor Jesus lhe disse que, desde a sua ascensão ao céu até ao seu segundo advento, se conteriam nove jubileus, os quais, a partir deste ponto que lês, encontrarás distribuídos por períodos de cinquenta anos. Com efeito, cinquenta anos é a duração de um jubileu).
2.4 Os Suevos na Galécia e o testemunho de Hidácio.
2.4.1 A invasão: Hyd. 40-41;
2.4.2 A participação de Hidácio: Hyd. 86, 88, 91, 122, 196, 199, 202.
2.4.3 A incursão de 456: Hyd. 165-176.
2.4.4 O final do texto: Hyd. 246-247.
Rodrigo Furtado
Bibliografia:
Burgess, R. W. (1993), The Chronicle of Hydatius and the Consularia Constantinopolitana, Two Contemporary Accounts of the Final Years of the Roman Empire, Oxford.
Inglebert, H. (1996), Les Romains chrétiens face à l’histoire de Rome. Histoire, christianisme et romanité en Occident dans l’Antiquité tardive (IIIe-Ve siècles), Paris, XXXXXX.
Kötter, J.-M., Scardino, C., eds. (2019), Chronik des Hydatius. Fortführung der spanischen Epitome. Ediert, übersetzt und kommentiert, Paderborn, Verlag Ferdinand Schöningh.
Muhlberger S. (1990), The fifth century chroniclers: Prosper, Hydatius, and the Gallic chronicler of 452, Leeds, 48-135.
Rodríguez Alonso, C. (1975), Las Historias de los Godos, Vándalos y Suevos de Isidoro de Sevilla. Estudio, edición crítica y traducción, León.