Sumários

A historiografia como género literário

27 Fevereiro 2025, 18:30 Rodrigo Furtado


J. Marincola, Authority and tradition in ancient historiography, Cambridge, 1997, 3-33: ‘Historical narrative, as it first appears in Herodotus and contin­ues to Ammianus (and beyond), is a largely third-person account that employs some element of creative imitation or representation (mimesis) to portray the actions, thoughts, intentions, and words of characters who are presumed, with more or less certainty, to have really existed and acted so. This is historiography's legacy from Homer, who, as the writer of the most 'authoritative' third-person narrative, provided a model not only for later poets epic and otherwise, but also for the prose historians who, by way of Herodotus, saw him as their model and rival. Homeric epic provided historiography with many of its distinctive and long-lived features: its predominantly third-person narrative; its sub­ject matter of great deeds and great words, of λόγοι and ργα; its con­cern to articulate a sequence of events and to discuss their causes and effects; and (not least of all) its concern with praise and rescue from oblivion." Historiography differs from epic, however, in that it also contains commentary on the narrative by the historian himself: here the narrator employs an 'artificial authority' by which he interprets the events in his work for the reader, and explicitly directs the reader to think in a certain manner’ (pp. 6-7).

 

I.                Uma cultura de mimesis: tradição, criatividade, emulação, genealogia.

1.     A historiografia como incapaz da verdade; o papel da doxa.

2.     A historiografia como literatura: a prosa historiográfica e a escola – os casos de Tucídides ou de Tito Lívio.

3.     A mimesis como condição: Homero/Névio/Énio; estrutura; discursos e ecos verbais; as anedotas. Tópicos de caracterização.

4.     Os stematta dos autores gregos: Heródoto; Arato-Timeu; Crísero.

5.     Os stematta dos autores romanos: Catão; Lívio; Tácito.

6.     Para que serve escrever história?

a.      Entretenimento (as encenações públicas nas termas ou no teatro) e pedagogia (Cícero e a historia magistra uitae);

b.     As conquistas de Alexandre e o desenvolvimento das historiografias de corte: a história universal de Éforo; as histórias dinásticas; as histórias regionais (Maneton)

c.      As histórias de tese: Políbio.

d.     As construções identitárias: Catão; Lívio.

7.     A importância das epítomes: a breuitas ao serviço da economia, da facilidade, da pedagogia e da ciência. Na origem da cronística/analística.

 

α) J. Marincola, Authority and tradition in ancient historiography, Cambridge, 1997, 289; β) J. Marincola, Authority and tradition in ancient historiography, Cambridge, 1997, 291.

 

III. Escola: tradição, criatividade, emulação, genealogia

R. Nicolai, ‘The place of history in the Ancient world’, A companion to Greek and Roman historiography, vol. 1, Malden, MA, Oxford, Victoria, 2007, 13-26: In the ancient school-system, history was not an autonomous discipline (Momigliano 1987a: 161–162), but consciousness of the past did enter into various subjects and at different moments in the curriculum. The reading of historians could be required of students either at the stage of grammatical (primary) or rhetorical (secondary) instruction. In contrast to modern schools, in which history is a construct around which the contents of many disciplines (literature, art, philosophy) come to be included, in ancient schools a normative (synchronic) scheme prevailed over a historical-evolutionary (diachronic) one. The main foundation of teaching was imitation, and paradigms were the fundamental didactic tool; in the case of grammar and rhetoric, they were the works of the great authors: Homer and the tragedians in the first rank, but also Thucydides, Plato, Isocrates, and Demosthenes for the Greeks; Vergil, Sallust, Terence, and Cicero at Rome. These paradigmatic texts were both formal models and vehicles for ethical content, and they were rich in paradigms taken from past history. These paradigms in turn worked to integrate and reinforce ethical judgment and norms, gaining a depth that they did not possess by themselves. In rhetorical theory one finds articulated norms for the use of the historical exemplum in oratory, and one encounters various exempla taken from historiography, in particular through description (ekphrasis). Attempts to classify historiography within oratorical genres that have their place in the epideictic or deliberative genres are not lacking. Ancient rhetoric, as has been argued, tended to encompass all the literary genres and to draw models and exempla from all genres, both poetry and prose. Historiography also came to be taken as a stylistic model for orators, whether because of the presence of direct speeches or because it was a narrative and descriptive genre’ (19-20).

 

IV. Nas origens da cronística cristã.

1.     A cronística pré-clássica.

b.      A cronística mesopotâmica.

                                       i.     As listas de reis sumérias (e.g. Lagash); 

                                      ii.     As crónicas epónimas;

                                            iii.     A Crónica Régia Babilónica (ca. 750 a.C.).

                                            iv.     As Crónicas Babilónicas (747-141).

c.      A cronística egípcia.

                                       i.     a pedra de Palermo (ca. 2350 a.C.);

d.      o cânone de Turim e as listas régias (XIX din.): de Manes até ao II Período Intermédio

2.      A cronística grega.

    1. Horoi (Crónicas locais): o caso de Helânico de Lesbos e os Átides – histórias cronológicas. Demétrio de Falerón e e o Registo de Arcontes (s. IV ex.-III inc).
    2. O Marmor Parium (264/3 a.C.);
    3. Eratóstenes e o De Chronographia (a data da Guerra de Tróia; o uso das Olimpíadas; ca. 222); Apolodoro e os Chronica (ca. 146; anos de arconte)
  1. A cronística romana.
    1. A Crónica universal de Cornélio Nepos (50 a.C.) e o Liber annalis sobre a história de Roma de Pompónio Ático (50-46 a.C.).
    2. A epítome de Lívio de Oxirrinco (POxy 4.688) (s. III d.C.).
  2. O futuro cristão: por que é preferível a crónica às ‘histórias’?

 

O material cronístico pré-clássico.

α) The seventh year, the fifth day of Adar, the army of Assyria was decimated in Misir. In the month of Adar, Istar of Akkade and the gods of Akkade s came from Elam; they entered Akkade in the month of Adar, the tenth day.

The eighth year of Esarhaddon, in the month of Tebeth, the Break day, the land of Subria was taken and plundered. In the month of Kislev, its booty entered Uruk. In the month of Adar, the fifth day, the queen died.

Crónica Neo-babilónica 16.4.16-22 (in. V a.C.?). Ed. J.-J. Glassner, Mesopotamian chronicles, Atlanta, 2004.

 

A cronística grega.

a. ‘R. W. Burgess, M. Kulikowski, ‘Early chronicles in the Mediterranean world’, Mosaics of Time. The Latin Chronicle Traditions from the First Century BC to the Sixth Century AD, 1. A Historical Introduction to the Chronicle Genre from its Origins to the High Middle Ages, Turnhout, 2013, 63-98: This is Demetrius of Phaleron, who wrote a Register ofArchons, presumably as a natural outgrowth of the early Atthis tradition. Demetrius included a list of Athenian archons going back at least to 582/81, and the references to it and descriptions that survive look very much like the remains of an early chronicle. Under the appropriate archon year, Demetrius referred to Thales, Anaxagoras, the return of exiles at the time of Thucydides, and the death of Socrates, exactly the type of subject matter that appears in later Hellenistic chronicles. We do not know whether Demetrius composed his work in the last quarter of the fourth century or during his time in Alexandria from 297, but his role as the first certain Greek chronicler known to scholarship seems secure’ (83-84)

 

b. R. W. Burgess, M. Kulikowski, ‘Early chronicles in the Mediterranean world’, Mosaics of Time. The Latin Chronicle Traditions from the First Century BC to the Sixth Century AD, 1. A Historical Introduction to the Chronicle Genre from its Origins to the High Middle Ages, Turnhout, 2013, 63-98: The first work that we can describe as a chronicle on the basis of material extant in its original form is the Parian Marble, or Marmor Parium, preserved on an inscribed stone from Paros. Two fragments of this chronicle survive out of what was once a 200 by 69 cm inscription, roughly the same size as the Egyptian Palermo Stone, discussed above? It was inscribed in 264/63 BC and presents a combination of Athenian and Greek political, military, religious, and intellectual history, which starts with Cecrops, treated here as the first king of Athens (as he was in Hellanicus's History of Attica), in the year we would call 1581-1580 BC. Its chronology is a countdown to the time of writing, supplemented from 683-682 BC with the name of the annual archon. Jacoby rightly considered it a member of the Atthis family, even though it presents a much less parochial view of Athenian history than one normally finds in that tradition.72 The Parian Marble contains data on well-known mythological figures, as well as on important kings, particularly those of Macedonia, Syracuse, and Persia. It also refers to the foundations of leading cities and games and to important battles and political events and names many philosophers, poets, and playwrights, often with the dates of their major victories and sometimes with biographical information on their births or deaths (p. 84).

 

‘Há 246 anos, sendo Liságoras arconte em Atenas, coros de homens competiram pela primeira vez. Neste festival, Hipódico Calcídico foi corego e vencedor, […] Há 227 anos, quando o segundo Fenípides era arconte em Atenas Os Atenienses combateram e venceram a batalha de Maratona contra os Persas, Artafernes, o sobrinho de Dario, e Datis, o general’.

Mármore de Paros, frg. A, 46-47 (264-263 a.C.; Paros). Ed. FGrHist. 238; ap. Burgess-Kulikowski, Mosaics of time cit., 305;

 

c. R. W. Burgess, M. Kulikowski, ‘Early chronicles in the Mediterranean world’, Mosaics of Time. The Latin Chronicle Traditions from the First Century BC to the Sixth Century AD, 1. A Historical Introduction to the Chronicle Genre from its Origins to the High Middle Ages, Turnhout, 2013, 63-98: Olympiad chronicles like Castor's had a long vogue, with important examples attested as late as the second and third centuries AD. At the end of the first century AD Plutarch could claim that thousands of writers literally 'tens of thou­sands') were correcting what he calls χρονικοί τινες λεγόμενοι κανόνες (`those things called chronological tables'; Solon, 27. 1), a phrase that seems to refer to col­lections of regnal-year tables, the sort of thing we see in the Leipzig Chronograph, Africanus, Eusebius's Chronographia, Syncellus, and many Byzantine chrono­graphic compendia’ (p. 89)

 

[7.3] A cronística romana.

R. W. Burgess, M. Kulikowski, ‘Early chronicles in the Mediterranean world’, Mosaics of Time. The Latin Chronicle Traditions from the First Century BC to the Sixth Century AD, 1. A Historical Introduction to the Chronicle Genre from its Origins to the High Middle Ages, Turnhout, 2013, 63-98: ‘Like most of Latin literature, Latin chronicles were based upon Greek models. For a Latin chronicle tradition to grow beyond mere imitation or translation, an exact chronology that synchronized Greek and Roman history was necessary. Before Nepos and Atticus there was no real understanding of how Roman history related to Greek history. Late republican antiquarianism grew up in part out of this new need for a precise understanding of the Roman past. This antiquarianism, which reached its apogee in the works of M. Terentius Varro, caused a revolution in how the Romans understood their own history and the way it related to that of other cultures and civilizations." It is difficult to exaggerate the scale of the changes. […]' Yet less than a generation later, Cicero (and later Livy) could correctly date Pythagoras in relation to the Roman kings (almost certainly as a result of Nepos) and Nepos could correctly state that Tullus Hostilius and Archilochus were roughly contemporaries. The advance in knowledge implied in that generational shift is nothing short of revolutionary: with Nepos and Atticus, it had for the first time become possible to establish chrono­logical connections across differing systems ofhistorical reckoning, and Cicero could laugh at those who had once believed in the stories of Numa and Pythagoras (p. 93).

 

a. ‘Há 98 anos, Sula derrotou Norbano em Cápua, aprisionou o cônsul, Mário, em Preneste e matou-o quando tentou escapar. Há 97 anos, Sula ditador’ (Chronicon Romanum coln. A, 4-5 (15-16 d.C.; Roma). Ed. FGrHist. 252; ap. Burgess-Kulikowski, Mosaics of time cit., 310).

 

b.   POxy IV 688


[LIBER XXXVII]

[COL. I]

[In Hispa]nia Romani caesi. 

[189]

[M. Fulvio] Cn Manlio coss.

[Aetoli]s pax iterum negata est. P. Licinius

[pontif]ex maximus Q. Fabium praetorem, quod flamen

[Quirin]alis erat, proficisci in Sardiniam

[ . . ]ant. Antiocho regi pax data. Lusitani

[vastati.] Bononia [colonia] de s. c. deducta. Acilius

[Glabrio] censuram petens minantibus

[accusa]tionem competitoribus proposito

[destiti]t. 

[10] 

LIB[ER] XXXVIII

[Ambra]cia capta.

[Gallog]raecis in Pamphylia proelio vastatis

[Phrygi]a liberata. Origiacontis (?) captiannobilis

[centuri]onem, cuius vim passa erat, aurum ad [se] mit-

[tendam] poscentem occidit caputque eius ad virum

[reportavit.] Campanis conubium datum est.

[Inter Achae]os et Lacedaemonios cruenta proelia. 

[188]

[M. Messala C. L]ivio Salinatore coss.

[Pretiosa p]raeda ex Gallograecia per Thra[eciam]

[20]

[avecta. L. M]inucius Myrtilus et L. Manlius

[dediti legat]is Carthaginensium, qui

[pulsati eran]t. 

 

 

Bibliografia:

Alonso-Núñez, J. M. (2002), The idea of universal history in Greece: from Herodotus to the age of Augustus, Amsterdam.

Bakker, E. J., de Jong, I. J. F., van Wees, H., eds. (2002), Brill’s Companion to Herodotus, Leiden, Boston, and Cologne.

Burgess, R. W., Kulikowski, M. (2013), ‘Early chronicles in the Mediterranean world’, Mosaics of Time. The Latin Chronicle Traditions from the First Century BC to the Sixth Century AD, 1. A Historical Introduction to the Chronicle Genre from its Origins to the High Middle Ages, Turnhout, 63-98.

Glassner, J.-J. (2004), Mesopotamian chronicles, Atlanta.

Harding, P. (1994), Androtion and the Atthis, Oxford.

Jacoby, F. (1949), Atthis: the local chronicles of ancient Athens, Oxford.

Marincola, J. (1997), Authority and tradition in ancient historiography, Cambridge.

Marincola, J. (1999), ‘Genre, convention and innovation in Greco-Roman historiography’, The limits of historiography: Genre and narrative in ancient historical texts, Leiden, Boston, Cologne, 281–324.

Nicolai, R. (2007), ‘The place of history in the Ancient world’, A companion to Greek and Roman historiography 1, Malden, MA, Oxford, Victoria, 13-26.

Toye, D. L. (1995), ‘Dionysius of Halicarnassus on the first Greek historians’, American Journal of Philology 116, 279-302.

Walter, U. (2004), Memoria und res publica. Zur Geschichtskultur der römischen Republik, Frankfurt.

Wilkinson, T. A. H. (2000), Royal Annals of Ancient Egypt: the Palermo stone and its associated fragments, London.

 

-----

Para a Aula 6:

Helm, R. (1956), Eusebius Werke. 7. Die Chronik des Hieronymus. Hieronymi chronicon, Berlin, Akademie-Verlag.

Burgess, R. W. (2002), ‘Jerome explained: an introduction to his Chronicle and a guide to its use’, Ancient History Bulletin 16, 1-32.

Burgess, R. W., Kulikowski, M. (2013), ‘Apologetic chronography and the chronographic works of Eusebius’, Mosaics of Time. The Latin Chronicle Traditions from the First Century BC to the Sixth Century AD, 1. A Historical Introduction to the Chronicle Genre from its Origins to the High Middle Ages, Turnhout, 99-132.

Manuscrito:

Oxford, Bodleian Library, Auct. T.II.2, ff. 33r-145v.

https://digital.bodleian.ox.ac.uk/objects/71e1863f-9c42-4461-b948-393cd976765a/surfaces/5aa5f54d-2893-43f9-ac74-3e99bc9fcb62/.

 


Scriptoria e bibliotecas - II

25 Fevereiro 2025, 18:30 Rodrigo Furtado


1.     O ms. Escorial R. II.18 e o inventário de 882.

1.1   A lista.

 

1.2           f. 6v: ‘Eulogii mementote peccatori’.

1.3           Álvaro de Córdova, Vita Eulogii 9.

Inde secum librum Ciuitatis beatissimi Augustini, et Eneidos Vergilii, siue Iuuenalis metricos itidem libros atque Flacci saturata poemata seu Porfirii depincta opuscula uel Adhelelmi epigrammatum opera necnon et Auieni fabulas metricas, et Ymnorum catholicorum fulgida carmina cum multis minutissimarum causarum ex sanctis questionibus multorum ingenio congregatis non priuatim sibi, sed communiter studio<si>ssimis inquisitoribus reportauit (848).

 

1.4   O testamento do abade-bispo Cixila ao mosteiro de São Cosme e São Damião de Abellar (927).

 

CDCatedralLeón 1, n°75: Ex thesauro autem noticia ita: Bibliotegam in tribus corporibus diuisam, Castrorum liber I, Ciuitatis Dei, Collacionum, Institutionum et Regularum septem in uno corpore, Beati Efrem et Iohannis Hosaurei, Prosperi liber I, Vitas patrum et Ierontico in unum, Claudiani liber I, Expositum Danielis liber I, Ezechielis liber I, Cronicorum libri III.es, Sententiarum et Laterculum in uno corpore, Expositum Zacharie liber I, De litteris iuris et diuersorum epistolis liber I, Liber Eucerii, Liber Audacis Sergii, De arte Donati et uersos Alcimii et Adelelmi liber I. Similiter exaracium diuersarum, librum antiqum et Audaci [Sergii] ac Ponpegii uel Iuuenalis, Liber Alcimi et Dracontili liber I, Liber Uirgili Eneidos, Prudenti liber I, Eugenii et Marci Catonis liber I, alium collectum ex diuersis sentenciis liber I, Etimologiarum libros II, diuersos libellos domni Eugenii liber I, Virginitatem Sancte Marie liber I, Prosopopeia et De efficienciam aqui, uini et olei liber I, et alium de uersibus et prosa, Liber epistolarum. Libros quoque ecclesiasticos: Antiphonare I, Precium I, Orationum liber I, Ordinum liber I, Conmigum unum, Manuale liber I, Psalterios duos, Orarum liber I.

 

1.5   O papel da corte de Afonso III e sucessores.

 

2.     La Rioja: o triunfo dos mosteiros.

 

Uma imagem com texto, mapa, diagrama, atlas

Descrição gerada automaticamente

 

Uma imagem com mapa, texto, atlas, diagrama

Descrição gerada automaticamente

 

 

2.1   O scriptorium de Suso, San Millán de la Cogolla (954 – Garcia Sanches I).

2.2   O scriptorium de San Martín de Albelda (924 – Sancho Garcês I).

2.3   O scriptorium de Santa María la Real, Nájera (1052-Garcia Sanches III).

La Rioja

Rodrigo Furtado

Bibliografia:

Díaz y Díaz, M. C. (1969), ‘La circulation des manuscrits dans la Péninsule du VIIIe au XIe siècle’, Cahiers de civilisation médiévale 47, 219-241.

*Díaz y Díaz, M. C.  (1979), Libros y librerías en la Rioja altomedieval, Logroño.

*Díaz y Díaz, M. C. (1983), Códices visigóticos en la Monarquía leonesa, León.

*Díaz y Díaz, M. C. (1995), Manuscritos visigóticos del sur de la Península: ensayo de distribución regional, Sevilla.

*Díaz y Díaz, M. C. (2001), Asturias en el siglo VIII. La cultura literaria, Oviedo.

*Fontaine, J. (19832), Isidore de Seville et la culture classique dans l’Espagne Wisigothique, 3 vols., Paris.

Fontaine, J. (2000), Isidore de Seville: genèse et originalité de la culture hispanique au temps des Wisigoths, Turnhout.

*Martín, J.-C. (2013), ‘La biblioteca cristiana de los padres hispanovisigodos (siglos VI-VII)’, Veleia 30, 259-288.


Scriptoria e bibliotecas

20 Fevereiro 2025, 18:30 Rodrigo Furtado


 

1.     Sevilha: reconstruir a biblioteca de Isidoro.

1.1   Como se reconstrói uma biblioteca? O trabalho de fontes.

1.2   A ‘biblioteca’ visigótica.

1.3   A biblioteca historiográfica:

1.3.1        Eusébio de Cesareia/Jerónimo, Chronicon (CPG 3494);

1.3.2        Jerónimo, De uiris illustribus (CPL 616);

1.3.3        Orósio, Historiae (CPL 571);

1.3.4        Próspero da Aquitânia, Chronicon (CPL 2257);

1.3.5        Hidácio, Chronicon (CPL 2263);

1.3.6        Victor de Tunnuna, Chronicon (CPL 2260);

1.3.7        João de Bíclaro, Chronicon (CPL 2261);

1.3.8        Fonte desconhecida para o século VI;

1.3.9        Fontes (im)prováveis: Cassiodoro, Historia Tripartita (CPG 6028, 6030, 6222, 7502); Chronica Gallica a. 511 (CPL 2259); Liber genealogus (CPL 2254); Liber generationis (CPL 2253); Sulpício Severo, Chronicon (CPL 474); Consularia Caesaraugustana (CPL 2267);

1.4   Os Auctores clássicos:

1.4.1        Abundância de citações e remissas para os autores clássicos: Varrão, Cícero, Salústio, Énio, Vergílio, Estácio, Séneca.

1.4.2        CONTUDO: acesso à cultura clássica em segunda mão: en el mejor de los casos, los autores paganos eran consultados, no leídos; o dicho con otras palabras, se podía llegar a ellos a través de pequeñas citas, antologías o resúmenes. La gran mayoría de los hombres cultos nunca habían abordado una obra de esta clase para leerla de la primera a la última línea’ (Díaz, 1982: 83-4).

1.4.3        Os intermediários : Sérvio, Nónio Marcelo, Lactâncio Plácido, Festo, Agrécio, Agostinho, Ambrósio, Mário Victorino, e outros textos gramaticais, de comentário e conjuntos de escólios.

1.4.4        Retomar os Versos 1, 1: ‘sunt hic plura sacra, sunt hic mundalia plura’): os sacra circulam no original, são efectivamente estudados, preservados na sua integridade e lidos como autoridades literárias e ideológicas; os mundalia são remetidos para o estatuto de ancilla grammaticae ou usados como alarde de erudição.

1.5   Acesso à cultura clássica em segunda e terceira mão; recurso a comentários, escólios, obras gramaticais e escolares da Antiguidade Tardia; fragmentação dos textos clássicos e descontextualização desses fragmentos; ausência de leitura do texto completo; estatuto gramatical da sua funcionalidade; alarde de erudição.

 

2.     Córdova-Toledo: centros moçárabes de produção manuscrita.

2.1 A manutenção dos scriptoria visigóticos. Dificuldades de avaliação. Córdova-Sevilha.

2.2   A migração de códices para Toledo (antes do século XI).

 

3.     Oviedo: a importação de bibliotecas para o norte.

3.1   O códice Escorial, R.II.18.

El Escorial, Real Biblioteca de San Lorenzo, R.II.18, Parte IV (ff. 35r-82v).

285 x 195; 35 linhas (f. 55r); s. IX1/2; Córdova-Toledo (?); poss. Catedral de Oviedo.

 

https://rbme.patrimonionacional.es/s/rbme/item/14202#?xywh=-1853%2C0%2C5358%2C2338&cv=

 

            Este manuscrito é manuscrito factício, que reúne vários cadernos copiados desde o final do final do século VII até ao século IX, alguns deles palimpsestos, com numerosas adições deste último período, quando provavelmente o códice foi reunido.

 

Parte I: ff. 1r-8v; s. IX1/2.

1.      Isidorus Hispalensis, De natura rerum (CPL 1188) 1-16

Parte II: ff. 9r-24v; s. VIIex.-VIIIinc..

2.      Isidorus Hispalensis, De natura rerum (CPL 1188) 16-43, 45-46: ff. 9r-23r.

3.      [adição; s. VIIex.-VIIIinc.] Sisebutus Toletanus, Carmen de eclipsibus solis et lunae (CPL 1300): ff. 23v-24r.

4.      [adição; s. VIIex.-VIIIinc.] Isidorus Hispalensis, De rerum natura (CPL 1188) 47: f. 24v.

5.      [mapas dos três continentes]: f. 24v.

Parte III: ff. 25r-34v; s. IX1/2..

6.      mapas dos três continentes: f. 25r

7.      Isidorus Hispalensis, Origines (CPL 1186) 14.3-5: ff. 25r-32v

8.      [adição; s. IX1/2] Isidorus Hispalensis, Origines (CPL 1186) 9.6.29-7.29: ff. 32v-33v

9.      Isidorus Hispalensis, De rerum natura 37 (CPL 1300) [De nominibus uentorum]: ff. 33v-34r.

10.   Versi de suprnominatis uentis (Díaz 263): ff. 34v.

Parte IV: ff. 35r-82v; s. VIIex.-VIIIinc..

11.   Festus, Breuiarium rerum gestarum populi Romani (LLA 539): ff. 35r-44r.

12.   Itinerarium Antonini Placentini (CPL 2330) [excerptum]: ff. 44r-46v

13.   Eusebius Caesariensis, Chronica. Interpretatio latina Hierynomi [excerpta] (CPG 3494): f. 47r-47v

14.   [adição; s. IX1/2] Isidorus Hispalensis, Origines (CPL 1186) [excerpta]: ff. 47v-48r

15.   Prosperus Aquitanus, Chronica ad annum 445 (CPL 1186) [excerpta]: ff. 48v-55r.

16.   [añadido; s. IX1/2] Isidorus Hispalensis, Historia Gothorum 1-3+Recapitulatio 66 (CPL 1204): f. 55r

a.      rub. Incipit ex libro de origine gotorum a domno isidoro editum; inc. Gotorum antiquissimam esse gentem (Goth. 1);

expl. nisi nox prelio finem dedisset (Goth. 3).

b.     rub. Idem ex eodem libello recapitulatio; inc. Zoti de magog [iafet sup. lin.] filio orti (Recap. 66).

expl. ibique sedem uite adque imperium locaberunt (Recap. 66).

17.   Iulius Honorius, Cosmographia: ff. 55v-61v

18.   Liber de haeresibus (Díaz 110): ff. 62v-65r.

19.   [adições; s. IX1/2] Nomina sedium hispanicarum; notícias sobre eclipses e a duração dos reinos godo, suevo e vândalo.

20.   [adições; s. IX1/2] Hieronymus Stridonensis, Epistula [CPL 620] 1.325: f. 66v

21.   Itinerarium Antonini Placentini (CPL 2330) [excerptum]: ff. 67r-82v

Parte V: ff. 83r-91v+95r-v; s. IX1/2.

22.   [Ps.-]Ambrosius Mediolanensis, Serm. App. 97: ff. 83r-84v.

23.   Augustinus Hispalensis, Serm. 12 Wilmart (=PLS 2.834): ff. 84v-86v.

24.   Ps.-Eucherius Lugdunensis, De situ Hierosolymae (CPL 2326): ff. 87r-89v.

25.   Sententiae uariae ex Hieronymi Stridonensis epistulis: ff. 89v-91r

26.   [añadido; 882] Inventarium librorum: f. 95r-v.

Parte VI: ff. 92r-94v; s. IX2/2.

27.   Indiculum de aduentum Henoc (ed. Gil).

 

3.2   Estrutura:

3.2.1        Dois manuscritos copiados em uncial (Parte II e Parte IV),

3.2.2        Três cadernos do século VII, que transmitiam o Octateuco (Partes I, III, V + bifólio exterior ff. 59, 66).

3.2.3        Primeira metade do século IX: o texto bíblico foi apagado e os palimpsestos foram reutilizados e reunidos àqueles dois primeiros manuscritos para formarem todos um único códice.

3.2.4        Ao mesmo tempo, outras mãos intervieram para completar alguns dos espaços deixados em branco num dos manuscritos do século VII (Parte IV).

Rodrigo Furtado

Bibliografia:

Díaz y Díaz, M. C. (1969), ‘La circulation des manuscrits dans la Péninsule du VIIIe au XIe siècle’, Cahiers de civilisation médiévale 47, 219-241.

*Díaz y Díaz, M. C.  (1979), Libros y librerías en la Rioja altomedieval, Logroño.

*Díaz y Díaz, M. C. (1983), Códices visigóticos en la Monarquía leonesa, León.

*Díaz y Díaz, M. C. (1995), Manuscritos visigóticos del sur de la Península: ensayo de distribución regional, Sevilla.

*Díaz y Díaz, M. C. (2001), Asturias en el siglo VIII. La cultura literaria, Oviedo.

*Fontaine, J. (19832), Isidore de Seville et la culture classique dans l’Espagne Wisigothique, 3 vols., Paris.

Fontaine, J. (2000), Isidore de Seville: genèse et originalité de la culture hispanique au temps des Wisigoths, Turnhout.

*Martín, J.-C. (2013), ‘La biblioteca cristiana de los padres hispanovisigodos (siglos VI-VII)’, Veleia 30, 259-288.


Contextos e Rupturas – II

18 Fevereiro 2025, 18:30 Rodrigo Furtado


1.      Norte: a fantasia da continuidade – a translatio regni.

1.1            Uma região de fraca romanização (diferente da Galécia). Ástures e Cântabros.

1.2            Uma história feita a posteriori. Os líderes do norte e a ausência de passado. A união Ástures (Ermosinda) e Cântabros (Pedro).

1.3            A lentidão de um processo que desinteressava os muçulmanos: de Oviedo à Galiza e à Cantábria.

1.4            O Diploma de Silo (775) e o Testamento de Afonso II (812).

León, Archivo de la Catedral

 

silomacnum adque preclarum est locum abitacionis propter mercedem anime mee facere donationem ad fratres et seruos deipetri presuiterialanti conuersilubini conuersiauiti presbiteriualentini presbiteri uel aliorum fratrum qui in ipso loco suntuel quem deus ibi adduxseritquia nobis pedes obsculauerunt ipsi serui deiut darem eis locum orationis in cellario nostro qui est inter iube et masomaiter ribulum alesancia et meralocum que dicitur lucisdeterminatumde ipsa uilla ubi ipse noster mellarius abitauit espasanduset per illum pelagum nigrumet iusta montem que dicitur farumet per illas sasas aluaset per illa lacuna usque in alia lacunaet usque ad petra fictaet per illa lagenamet per ipsum uilare que dicitur desideriiet per illum arogium que dicitur alesantiamet per alia petra ficta qui stat in montem super tabulataper ipsa strata qui esclude terminum usque in locum que dicitur arcas et arogium que dicitur comasiocum omnem exitum et regressu suocastros duos quum omne prestacione suammontibus et felgariasparietes qui iui sunt et omnem exitumEc omnia supra numinatum dono uobis deo adque concedoper nostrum fidelem fratrem sperautane abatemut oretis pro mercede annime mee in eclesia que ibi edificata fueritEt omnia de meo iure abrasumet in uestro iure traditum et confirmatumabeatis omnia firmiter adquem inreuocabiliteret quem deus adduserit ad confesio nem in ipso loco uindicent omnia qum omnem uoce oposuitionis meeet iudicent adque defendant de omne omineEt si post odie aliquis eos inquietare uolueritpro ipso loco uel pro omnia quod scritum estinprimis sit sebaratus ad co munione sancta et a conuentu christianorumet eclesie sancte permaneat extraneuset cum iuda traditore deputetur danandustalisque illum ultio consequatur diuinaque omnes uidentes terreant et audientes contremescantFacta karta donacionis sub die x kalendas setenberesera DCCCXIIIsilo anc escritura donacionis manu mea +. nepozanus testis anc escritura donationis ubi preses fui et testis

... clericus manu mea sinum + feci ... + feci ... testis + feci

sperauta aba anc escritura ubi preses fui - florentius presbiteri testis seluatus presbiteri

teodonandus conuersus manu mea + feci

adefonsus confirmans.

ranemirus confirmans +.

adefonsus confirmans +. hordonius confirmans +

 

A. Garcia Leal (2007), El Diploma del rey Silo, A Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza.

 

Oviedo, Archivo de la Catedral, Testamentum Adefonsi II.

 

(Crismon A W) Incipit testamentum / eclesie Sancti Saluatoris / fons uite. O lux auctor / luminis, alfa et omega / initium et finis, radix / et genus Dauid, stella / splendida et matutina / Christe Ihesu qui cum Deo Patre / et Spiritu Sancto et super omnia / Deus benedictus in secula / Adefonsus in ómnibus et per / omnia uernulus famu/lus immo seruus tuus / ad te loquor quia et de / te loquor uerbum Patris / concurro ad te, ocur/re mici. Offero uota / cum lacrimis suspiria / cum lamentis, tu red / de Gandia cum redemp/tis innovando gloria / cum angelis. / Et quia tu es rex regum / (fol. 1 vº B) regens celestia simulque / terrestria, diligens in/temporaliter iustitiam / temporaliter uero terra/rum populis pro optinen/da iustitia distribuis re/ges leges atque iudicia / cuius dono inter diuersarum / gentium regna non mi/nus in terminis Spanie / clara refulsit Gotorum / victoria. Sed quia / te offendit forum prepo/tens iactantia in era / DCC XL VIIIIª simul / cum rege Roderico regni / amisit gloria / merito etenim arabicum / sustinuit gladium / ex qua peste tua dextera / Christe famulum tuum / eruisti Pelagium / qui in principis sublima/tus potentia, uicto/rialiter dimicans / (fol. 2 rº A) hostes perculit et christiano/rum astumque gentem / uictor sublimando de/fendit, cuius ex filia fi/lius clarios regni apice / Froila extitit decoratus / ab illo etenim in hoc loco / qui nuncupatur Ouet/dao fundata nitet ec/lesia tuo nomini sacra / tuoque sacro nomini de/dicata. Atsunt et / altaria duodecim apos/tolorum simul et eclesia / Iuliani et Basilisse mar/tyrum tuorum cuius uota / Christe ut grate recolas / pie intendas digne / suscipias exoramus. / Omnia uero que ibidem / per testamentum con/tulit conscribsit / firmauit ad ueniam / illus nobisque profutu/ram ab honorem tuum / (Fol. 2 rº B) firmum perenne iure / decernimus / super adicientes et nos / Domine laudi tue cum / laude laudis uota / offerium et cum uoto / munera dedicamus / poscentes ut tam nos / quam plebem nobis a te / commisam uitutis tue / dextera protegas et uic/trici manu contra ad/uersarios fidei uictores / efficias, clementie / tue dono ita iustifices / ut cuncti qui hic operan/tes ad recuperacionem / domus tue obedientes / extiterunt, suorum om/nium abolitione excipi/ant peccatorum / quatenus et hic exclusa / fame, peste, morbo / et gladio, defensi clipeo / protectionis tue, felices / (Fol. 2 vº A) se esse gaudeant et futu/ro in seculo feliciores cum / angelis celestia regna / possideant. / Offerium igitur Domine / ob gloriam nominis tui / sancto altario tuo in prefa/a eclesia fundato uel / ad reliqua altaria apos/tolorum eius Iuliani et Ba/silesse martyrum tuorum / quo solus natus locoque re/natus extiti omnio sci/licet que stilo conscrib/tionis nostre hic adicimus / tibi dedicans dedicaui / id est atrium quod in cir/cuitu domus tue muro / septum te auxiliante / peregimus, siue omnia / intrinsecus, cum aque/ductu domos uel cunc / ta hedificia que ibidem / instruximus / in ornato eclesie uela / (Fol. 2 vº B) de palleis principalia / quatuordecim / oloserica duo, linea / uela ornata tredecim / frontales de altari prin/cipali ex palleis sex / pallas ex palleis de super / altari duas / super euangeliare ex palleo / tunica linea / frontales de reliquia al/taria ex palleis XXV / frontales lineos ornatos / duodecim / tunicas de altaria XIII / ministeria argentea / cruce argentea / urcium argenteum / aquamanile argenteum / candelabrum argenteum / cum lucernas uitreis XVm / et lucernas argenteas / de alio candelabro VIIII / turabulum argenteum / et alium hereum / (Fol. 3 rº A) capsella argentea pro in/censo, offertarium / pro incenso argenteum / concum ex auricalco / et librum biblioteca / (20 líneas en blanco) / (Fol 3 rº B) (11 líneas en blanco) mancipia id est, clericos / sacricantores / Nonnellum presbiterum / Petrum diaconem quem / adquisiuimus de Pater / no presbitero / Bulgaranem diaconem / quem adquisiuimus de / Corbello et Faffilane / Secundinum clericum / Iohannem clericum / Uincentium clericum fi/lium Crescentis / Teudulfum et Nonitum / (Fol 3 vº A) clericos filios Roderici / Enneconem clericum quem / conparauimus de Lauri Baca / (13 líneas en blanco) / Reliqua uero mancipia / id est Galindonem cum / uxore sua nomine Deo / uota et filios quatuor id est Centullum, Garseam / et Iohannem quos abui/mus de Christofori et filia / sua nomine Humma quam / conparauimus de Eliate / (Fol. 3 vº B) Enacem filium Salamiri / Crescentem cum uxore / sua romana et filios / duos quos conparaui/mus de Theudesinda / Uuittericum cum filios / quinque quos adquisi/uimus de Sisenando uel / de suos iermanos / filios Iohannae tres no/minibús… (1 línea en blanco) / Indiulfum cum uxore / sua Reccesuinda et fili/os tres quos adquisiui/mus de Iohanne et Mi/rone… / filium Gogildi / … filium Teodiscli / … filium Quiri (6 líneas en blanco) / (Fol. 4 rº B) (10 líneas en blanco). / Tua sunt Domine omnia et / que de manu accepi/mus tibi conferimos / exornas deinde profusis/simam pietatem tuam per / gloriosum sacri Bangui/nis tui commercium et crucis / tue inuictum et uenerabile / signum ut hec placide / benigneque suscipias, remu/neracionis celico dono fo/beas et fobendo gremio pietatis adtollas. / Tu fortissime Domine qui es / Deus absconditus Deus Srahel / (Fol. 4 vº A) Saluator qui iussisti Ia/cob reuertere in terram nati/uitatis sue altari cons/tructo tibi munera of/ferre. Et nos pie digna/tus es de multis tribula/tionibus eruendo in proprio atrio domo reducere / sit munus hoc tibi accep/tum sicut acepta / habuisti munera predic/ti Iacob pueri tui / ut benedicens bendicam / te in omni tempore et / sit semper laus tua in ore/meo ad consequendam / misericordiam tuam / cum omni plebe que in / hac domo tua ut predic/tum est obedienter ope/rantes adiutores extite/runt, ut tu sis felici/tas forum et nunc et semper / et in secula seculorum amen. / Quicumque tamen ex his omnibus a nobis tibi Domino / (Fol, 4 vº B) consecrata ueneranda / ut sacra auxerit / iubauerit saluaberit / atque tibi Ihesu Saluator / nobiscum fabens fir/mans firmauerit fir/matus clementie tue / dono quo heres celitus / cum electis tuis uide / atque bona sunt in / Iherusalem. / Si quis autem ex his con/latis quicquam abs/tulerit, fraudauerit / uel qualibet fraudis oc/casione alienare pre/sumserit, sciat se et / hic esse priuatum Christi / conmunione et futu/ro indicio nobiscum pro / id suas asserere actio/nes. Si uero aliquis ex / ipsa familia qua ibidem / concedimus per fuga aut / superuia ab obsequio eiusdem eclesie se sub / (Fol. 5 rº A) traxerit indicio Domini / conprehensus ad pro/prium famulatum / reuertatur inuitus / stante et permanente / huius scribture nostre textum / in omni robore et perpe/tua firmitate / qua subter manu nostra / roborauimus et testibus / pro firmitate sacerdo/tibus Dei uel ceteris robo/randam tradidimus. / Facta scribtura testa/menti uel confirmatio/nis die XVI kalendas decembris / era D CCC L. / Adefonsus hoc testamentum / a me factum confirmans (signo) / (Fol. 5 rº B) Sub Christi nomine Adaulfus episcopus (signo). / Sub Christi nomine Cintila episcopus (signo). / Sub Christi nomine Kindulfus aepiscopus pro teste (signo). Ego Ermuigius indignus episcopus ubi presents fui (signo). / Reccaredus Calagurritane sedis episcopus (signo). / In Christi nomine Nunila abba testis (signo) / In Christi nomine Antonius abba (signo). / In Christi nomine Petrus abba (signo). / Cesaus monachus testis (signo). / Damundus arcidiaconus (signo). / Stephanus abba testis (signo). / Argericus abba (signo). / (Fol. 5 vº A) Ueremudus ic testis (signo). / Ioannes ic testis (signo). / Hermegildus ic testis (signo). / Uigila ic testis (signo). / Corbellus ic testis (signo). / Felix ic testis (signo). / Reuelio testis (signo). / Busianus ic testis (signo). / Uigila testis (signo) feci. / Fruiulfus (signo). / Crisconius hic testis (signo). / Goimirus ic testis (signo). / Somna testis (signo) / Alamirus pro teste (signo). / Egicka testis (signo)./ (Fol. 5 vº B) Hodoinus testis (signo). / Gondemarus ic testis (signo). / Ermoricus ic testis (signo) / Addaulfus testis (signo). / Fateredus hic testis sub (signo). / Miro testis (signo). / Suentaricus testis (signo). / Ickila ic testis (signo). / Gudiscalcus ic testis (signo). / Aerulfus pro teste (signo). / Chintila testis (signo). / Froia testis (signo). / (Fol. 6 rº A) Gundesindus testis (signo). / Placentius testis (signo). / Britto testis (signo). / Theoda testis (signo). / Iustus ic notuit (signo). / (Fol. 8 rº A) Leodericus testis (signo). Godesteus testis (signo). Seuerus testis (signo). Atta testis (signo). Emilianus testis (signo). Serenus (signo). Magitus testis (signo).

 

E. Rodríguez Díaz (1996), ‘Notas codicológicas sobre el llamado Testamento del Rey Casto’, Asturiensia Medievalia 8, 71-78.

A. Garcia Leal – J. A. Valdés Gallego (2017), El Testamentum de Alfonso II el Casto en sus tres redacciones, Oviedo, Asturiensis regni Territorium.

 

 

1.5            Afonso II (791-842): a nova capital – Oviedo e a imitação visigótica.

1.6            A invenção de Santiago (813) e a reivindicação de uma sede apostólica.

1.7            Afonso III (866-910) e a expansão para Castela e para o Douro. A presúria de Vímara Peres. A nova capital em León.

2.      Outras periferias:

2.1            Pamplona entre o domínio local, a presença muçulmana, as incursões francas e a órbita asturiana. Os primeiros nomes de governantes (ca. 825); a dinastia Jiménez (905-1234).

Uma imagem com texto, mapa, atlas, diagrama

Descrição gerada automaticamente

 

undefined

2.2        A marca catalã e a influência franca.

2.3        Portugal: os condados da marca portucalense.

 

3.      Rupturas: entre a euforia e a depressão.

3.1        626: o domínio visigótico e a metáfora do casamento: o Laus Spaniae.

3.2        711: interpretações da ruptura. A escatologia do Beato de Liébana.

3.3        883: reinterpretações ovetenses da história– a chave neogótica do passado. As relíquias de Eulália de Mérida (780) e de Eulógio de Córdova (882-3).

3.4        1055-1080: de Coyanza a Burgos – a segunda romanização da Ibéria cristã.

Rodrigo Furtado

 

Bibliografia:

Álvarez Palenzuela, V. A., ed. (2005), Edad Media. Historia de España, Barcelona.

*Collins, R. (1999), 'The Spanish kingdoms', The new Cambridge Medieval History 3. C. 900-c. 1024, Cambridge, 670-691.

*Collins, R. (19952), Early Medieval Spain: Unity in Diversity, 400-1000, New York.

*Collins, R. (2004), Visigothic Spain, 409–711, Oxford.

*Deswarte, Th. (2003), De la destruction à la restauration. L’idéologie du royaume d’Oviedo-León (VIIIe-XIe siècles), Turnhout.

García Moreno, L. A. (2008r), Historia de España visigoda, Madrid.

Monsalvo Antón, J.M.ª, ed. (2014), Historia de la España medieval, Salamanca.

 


Contextos e Rupturas

13 Fevereiro 2025, 18:30 Rodrigo Furtado


1.      Política e geografia (ss. VII-XII): recriações de uma (suposta) unidade perdida.

1.1        Hispânia visigoda: uma comunidade imaginada.

1.2        A fragmentação romana: Local Romanness vs. Central Romanness.

1.3        A presença visigótica na Hispânia: a consolidação na segunda metade do século VI.

1.4        A diversidade geográfica – os centros (Toledo, Mérida-Sevilha, Barcelona-Narbona) e as periferias (a Galécia).

1.5        A maioria hispano-romana vs. a minoria político militar. O controlo da força e da violência. A desmilitarização hispano-romana

 

Uma imagem com texto, mapa, atlas

Descrição gerada automaticamente


 

 

2.      Sul: permanecer cristão sob o Islão.

2.1        A ocupação dos centros urbanos hispano-romanos do Guadiana-Guadalquivir: Sevilha, Córdova, Mérida, Beja. O caso particular de Granada.

2.2        A comunidade moçárabe e a manutenção dos costumes e da religiosidade de época visigótica – a língua; a liturgia; a letra; os livros.

2.3        A “liberdade religiosa”: e.g. a partilha da Igreja de São Vicente de Córdova. A conversão “de cima para baixo”. O desaparecimento das sés de Braga e de Tarragona. O sistema religioso cristão concentra-se no sul.

2.4        Um sistema multilingue: o latim e o árabe como línguas (i) religiosas/litúrgicas; (ii) de cultura escrita.

2.5        Bolsas de resistência: os mártires voluntários de Córdova – Eulógio de Córdova (m. 859).

Al Andalus under Umayyad Caliphate 718 - 756 CE by SalesWorlds on  DeviantArt | Al andalus, Caliphate, History of islam

Rodrigo Furtado

Bibliografia:

Álvarez Palenzuela, V. A., ed. (2005), Edad Media. Historia de España, Barcelona.

*Collins, R. (1999), 'The Spanish kingdoms', The new Cambridge Medieval History 3. C. 900-c. 1024, Cambridge, 670-691.

*Collins, R. (19952), Early Medieval Spain: Unity in Diversity, 400-1000, New York.

*Collins, R. (2004), Visigothic Spain, 409–711, Oxford.

García Moreno, L. A. (2008r), Historia de España visigoda, Madrid.

Monsalvo Antón, J.M.ª, ed. (2014), Historia de la España medieval, Salamanca.