Sumários
Manuscrito
15 Fevereiro 2024, 18:30 • Rodrigo Furtado
1. Texto.
i. Identificar um texto: CPL, Díaz, BHL, SLE.
ii. Identificar o manuscrito: cota, espaço, tempo, possuidor.
iii. Collatio: exercício breve em casa.
iv. Recensio: erro, variante, lição; antígrafo e apógrafo; stemma.
v. Constitutio textus e edição: o texto crítico; o aparato crítico.
Bibliografia:
Alturo, J. (2004), ‘La escritura visigótica: estado de la cuestión’, Archiv für Diplomatik 50, 347-386.
*Bischoff. B. (1989), Latin Palaeography: Antiquity and the Middle Ages, Cambridge.
*Cherubini, P. (2004), ‘La scrittura latina’, Breve storia della scrittura e del libro, Roma, 37-84.
*Chiesa, P. (2016), Venticinque lezioni di filologia mediolatina, Firenze.
*Chiesa, P.(20122), Elementi di critica testuale, Bologna.
*Millares Carlo, A. (1993), Tratado de Paleografía española, Madrid.
Petrucci, A. (19922), Breve storia della scrittura latina, Roma.
Repertórios
BHL = Bibliotheca Hagiographica Latina Antiquae et Mediae Aetatis, 2 vols., Bruxelles, 1898-1899 + Bibliotheca Hagiographica Latina Antiquae et Mediae Aetatis. Novum Supplementum, Bruxelles, 1986.
CALMA = M. Lapidge et alii (2000-), Compendium Auctorum Latinorum Medii Aevi, 6 vols., Firenze.
CPL = Dekkers, E., Gaar, A. (19953), Clavis Patrum Latinorum, Steenbrugis.
Díaz = Díaz y Díaz, M. C. (1958-1959), Index Scriptorum Latinorum Medii Aevi Hispanorum. 2 vols. Salamanca.
SLE = Martín, J. C., Cardelle de Hartmann, C., Elfassi, J. (2010), Sources latines de l’Espagne tardo-antique et médiévale (Ve-XIVe siècles). Répertoire bibliographique, Paris.
Catálogos (selecção):
AAVV (1953-1995), Inventario general de Manuscritos de la Biblioteca Nacional, 13 vols., Madrid.
Antolín, G. (1910-1923), Catálogo de los códices latinos de la Real Biblioteca del Escorial, 5 vols., Madrid.
Bischoff, B., Ebersperger, B., ed. (1998-2004) Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen), 3 vols., Wiesbaden
Janini, J. (1977-1980), Manuscritos litúrgicos de las bibliotecas de España, Burgos.
Lilao Franca, Ó, Castrillo González, C. (1997-2002), Catálogo de manuscritos de la Biblioteca Universitaria de Salamanca, Salamanca.
Lowe, E. A., ed. (1934-1966), Codices Latini Antiquiores, 11 vols Oxford; Supplement (1971); vol. 2 (19722).
Martín, J. C. (2009), ‘Códices hagiográficos latinos de origen hispánico de los siglos IX-XIV, con un apéndice sobre el siglo XV. Ensayo de inventario’, Analecta Bollandiana 127, 313-363.
Millares Carlo, A. (1963), Manuscritos visigóticos. Notas bibliográficas¸ Barcelona-Madrid.
Millares Carlo, A. (1999), Corpus de códices visigóticos, Las Palmas.
Munk Olsen, B. (1982-2020), L’étude des auteurs classiques latins aux XIe et XIIe siècles, 7 vols., Paris.
Ruíz García, E. (1997). Catálogo de la sección de códices de la Real Academia de la Historia, Madrid.
Manuscrito
8 Fevereiro 2024, 18:30 • Rodrigo Furtado
1. Introdução
What
When
Where
How
Who
Why
2. Letras.
2.1 Romana: capital, cursiva(s), uncial e semiuncial; maiúsculas e minúsculas.
o CAPITAL
Tabula Lugdunensis (CIL 13.1668):
https://en.wikipedia.org/wiki/Lyon_Tablet#/media/File:Claudian_table_IMG_1073-black.jpg
POxy XLI 2950 (fim s. III): http://archive.csad.ox.ac.uk/POxy/papyri/vol41/pages/2950.htm
Em Roma até fim III dC; de novo AT; carolíngios; humanismo.
o CURSIVA ANTIGA
P.Berol.inv.8507r (41-54 d.C.)
https://berlpap.smb.museum/02461/
o CURSIVA NOVA
P.Ryl.IV 623 = ChLA IV 523 (327-334)
o UNCIAL
Escorial, R.II.18 (final s. VII)
https://rbme.patrimonionacional.es/s/rbme/item/14202#?xywh=-1557%2C-130%2C4767%2C2598
ff. 9-24, 35-58, 60-65r, 67-82 en letra uncial de finales del s. VII, y fol. palimpsestos (f. 1-8, 25-34, 59, 66 y 83-95) con scriptio superior en letra visigótica minúscula y cursiva del s. IX
2.2 Visigótica.
2.3 Carolina.
2.4 Gótica.
3. Códice.
http://codicologia.atspace.cc/index.html
How parchment is made
• https://www.youtube.com/watch?v=2-SpLPFaRd0
Vellum Through the Age
• http://www.youtube.com/watch?v=KNLMTVXQaBc
Making Manuscript:
• http://www.youtube.com/watch?v=1aDHJu9J10o
3.1 Cadernos: tipologia; foliação; assinaturas; reclamos.
Nº de bifólios | Quaderno | Nº de folhas | Nº de páginas |
1 | bifólio | 2 | 4 |
2 | bínio | 4 | 8 |
3 | terno | 6 | 12 |
4 | quaterno | 8 | 16 |
5 | quínio | 10 | 20 |
6 | sénio | 12 | 24 |
7 | septénio | 14 | 28 |
8 | octónio | 16 | 32 |
ASSINATURA
RECLAMO
3.2 Fólio: dimensões; colunas; proporções; regramento.
3.3 Descrever um manuscrito
Bibliografia:
Alturo, J. (2004), ‘La escritura visigótica: estado de la cuestión’, Archiv für Diplomatik 50, 347-386.
*Bischoff. B. (1989), Latin Palaeography: Antiquity and the Middle Ages, Cambridge.
*Cherubini, P. (2004), ‘La scrittura latina’, Breve storia della scrittura e del libro, Roma, 37-84.
*Millares Carlo, A. (1993), Tratado de Paleografía española, Madrid.
Petrucci, A. (19922), Breve storia della scrittura latina, Roma.
Literatura hispânica altomedieval: historiografia
6 Fevereiro 2024, 18:30 • Rodrigo Furtado
1.1 João de Bíclaro ou de Santarém: uma Crónica tradicional.
1.1.1 O que é uma Crónica? O modelo de Eusébio de Cesareia, na tradução de Jerónimo.
1.1.2 Vários modelos: crónicas de “continuidade”; “epítomes actualizadas”
1.1.3 ‘XXXI. Iohannes, Gernundensis ecclesiae episcopus, natione Gothus, prouinciae Lusitaniae Scallabi natus. Hic, cum esset adolescens, Constantinopolim perrexit, ibique graeca et latina eruditione nutritus, septimo demum anno in Hispanias reuersus est, eodem tempore, quo incitante Leouigildo rege, arriana feruebat insania. Hunc supradictum rex, cum ad nefandae haeresis credulitatem compelleret, et hic omnio resisteret, exilio trusus, Barcinona relegatus, per decem annos multas insidias et persecutiones ab arrianis perpessus est. Qui postea condidit monsaterium quod nunc Biclaro dicitur, ubi congregata monachorum societate, scripsit regulam ipsi monasterio profuturam, sed et cunctis Deum timentibus satis necessariam. Addidit et in libro Chronicorum ab anno primo Iustini iunioris principatus usque in annus octauum Mauricii principis Romanorum, et quartum Recharedi regis annum, historico compositoque sermone ualde utilem historiam. Et multa alia scribere dicitur, quae ad nostram notitiam non peruenerunt’. (Isid. uir. 31; ed. Codoñer).
1.1.4 A Crónica de um desconhecido Victor de Tununa.
1.1.5 O texto: as datações imperiais e a era hispânica. As notícias imperiais e hispânicas. Os temas: a sucessão imperial/régia; as conquistas/conflitos externos; as usurpações; a sucessão episcopal. A afunilação do tema.
1.1.6 O III Concílio de Toledo: análise de Bicl. 91.
Literatura hispânica altomedieval: historiografia e hagiografia 1
1 Fevereiro 2024, 18:30 • Rodrigo Furtado
* João e Isidoro: a historiografia hispano-romana em contexto visigodo.
1.1 João de Bíclaro ou de Santarém: uma Crónica tradicional.
1.1.1 O que é uma Crónica? O modelo de Eusébio de Cesareia, na tradução de Jerónimo.
1.1.2 Vários modelos: crónicas de “continuidade”; “epítomes actualizadas”
1.1.3 ‘XXXI. Iohannes, Gernundensis ecclesiae episcopus, natione Gothus, prouinciae Lusitaniae Scallabi natus. Hic, cum esset adolescens, Constantinopolim perrexit, ibique graeca et latina eruditione nutritus, septimo demum anno in Hispanias reuersus est, eodem tempore, quo incitante Leouigildo rege, arriana feruebat insania. Hunc supradictum rex, cum ad nefandae haeresis credulitatem compelleret, et hic omnio resisteret, exilio trusus, Barcinona relegatus, per decem annos multas insidias et persecutiones ab arrianis perpessus est. Qui postea condidit monsaterium quod nunc Biclaro dicitur, ubi congregata monachorum societate, scripsit regulam ipsi monasterio profuturam, sed et cunctis Deum timentibus satis necessariam. Addidit et in libro Chronicorum ab anno primo Iustini iunioris principatus usque in annus octauum Mauricii principis Romanorum, et quartum Recharedi regis annum, historico compositoque sermone ualde utilem historiam. Et multa alia scribere dicitur, quae ad nostram notitiam non peruenerunt’. (Isid. uir. 31; ed. Codoñer).
1.1.4 A Crónica de um desconhecido Victor de Tununa.
1.1.5 O texto: as datações imperiais e a era hispânica. As notícias imperiais e hispânicas. Os temas: a sucessão imperial/régia; as conquistas/conflitos externos; as usurpações; a sucessão episcopal. A afunilação do tema.
1.1.6 O III Concílio de Toledo: análise de Bicl. 91.
Scriptoria e bibliotecas
30 Janeiro 2024, 18:30 • Rodrigo Furtado
1. Sevilha: reconstruir a biblioteca de Isidoro.
1.1 Como se reconstrói uma biblioteca? O trabalho de fontes.
1.2 A ‘biblioteca’ visigótica.
1.3 A biblioteca historiográfica:
1.3.1 Eusébio de Cesareia/Jerónimo, Chronicon (CPG 3494);
1.3.2 Jerónimo, De uiris illustribus (CPL 616);
1.3.3 Orósio, Historiae (CPL 571);
1.3.4 Próspero da Aquitânia, Chronicon (CPL 2257);
1.3.5 Hidácio, Chronicon (CPL 2263);
1.3.6 Victor de Tunnuna, Chronicon (CPL 2260);
1.3.7 João de Bíclaro, Chronicon (CPL 2261);
1.3.8 Fonte desconhecida para o século VI;
1.3.9 Fontes (im)prováveis: Cassiodoro, Historia Tripartita (CPG 6028, 6030, 6222, 7502); Chronica Gallica a. 511 (CPL 2259); Liber genealogus (CPL 2254); Liber generationis (CPL 2253); Sulpício Severo, Chronicon (CPL 474); Consularia Caesaraugustana (CPL 2267);
1.4 Os Auctores clássicos:
1.4.1 Abundância de citações e remissas para os autores clássicos: Varrão, Cícero, Salústio, Énio, Vergílio, Estácio, Séneca.
1.4.2 CONTUDO: acesso à cultura clássica em segunda mão: ‘en el mejor de los casos, los autores paganos eran consultados, no leídos; o dicho con otras palabras, se podía llegar a ellos a través de pequeñas citas, antologías o resúmenes. La gran mayoría de los hombres cultos nunca habían abordado una obra de esta clase para leerla de la primera a la última línea’ (Díaz, 1982: 83-4).
1.4.3 Os intermediários : Sérvio, Nónio Marcelo, Lactâncio Plácido, Festo, Agrécio, Agostinho, Ambrósio, Mário Victorino, e outros textos gramaticais, de comentário e conjuntos de escólios.
1.4.4 Retomar os Versos 1, 1: ‘sunt hic plura sacra, sunt hic mundalia plura’): os sacra circulam no original, são efectivamente estudados, preservados na sua integridade e lidos como autoridades literárias e ideológicas; os mundalia são remetidos para o estatuto de ancilla grammaticae ou usados como alarde de erudição.
1.5 Sententiae (sent. 3, 13 – ed. P. Cazier, CCSL 111, p. 236, 1-13): Está, assim, o cristão proibido de ler as fantasias dos poetas porque, pelos encantamentos de historietas vãs, incitam o espírito às tentações dos prazeres. Na verdade, não é só oferecendo incenso que se sacrifica aos demónios, mas também acolhendo com prazer as palavras deles. Alguns deleitam-se mais com as palavras dos pagãos devido ao seu discurso ornamentado e balofo, do que com a sagrada escritura por causa da sua expressão simples. Mas que importa aprofundar as doutrinas mundanas e ignorar as divinas? Seguir fantasias temporárias e ter aversão aos mistérios celestes? Por conseguinte, devemos evitar tais livros pelo amor às sagradas escrituras e fugir-lhes.
1.6 Acesso à cultura clássica em segunda e terceira mão; recurso a comentários, escólios, obras gramaticais e escolares da Antiguidade Tardia; fragmentação dos textos clássicos e descontextualização desses fragmentos; ausência de leitura do texto completo; estatuto gramatical da sua funcionalidade; alarde de erudição.
2. Córdova-Toledo: centros moçárabes de produção manuscrita.
2.1 A manutenção dos scriptoria visigóticos. Dificuldades de avaliação. Córdova-Sevilha.
2.2 A migração de códices para Toledo (antes do século XI).
3. Oviedo: a importação de bibliotecas para o norte.
3.1 O códice Escorial, R.II.18.
El Escorial, Real Biblioteca de San Lorenzo, R.II.18, Parte IV (ff. 35r-82v).
285 x 195; 35 linhas (f. 55r); s. IX1/2; Córdova-Toledo (?); poss. Catedral de Oviedo.
Este manuscrito é manuscrito factício, que reúne vários cadernos copiados desde o final do final do século VII até ao século IX, alguns deles palimpsestos, com numerosas adições deste último período, quando provavelmente o códice foi reunido.
Parte I: ff. 1r-8v; s. IX1/2.
1. Isidorus Hispalensis, De natura rerum (CPL 1188) 1-16
Parte II: ff. 9r-24v; s. VIIex.-VIIIinc..
2. Isidorus Hispalensis, De natura rerum (CPL 1188) 16-43, 45-46: ff. 9r-23r.
3. [adição; s. VIIex.-VIIIinc.] Sisebutus Toletanus, Carmen de eclipsibus solis et lunae (CPL 1300): ff. 23v-24r.
4. [adição; s. VIIex.-VIIIinc.] Isidorus Hispalensis, De rerum natura (CPL 1188) 47: f. 24v.
5. [mapas dos três continentes]: f. 24v.
Parte III: ff. 25r-34v; s. IX1/2..
6. mapas dos três continentes: f. 25r
7. Isidorus Hispalensis, Origines (CPL 1186) 14.3-5: ff. 25r-32v
8. [adição; s. IX1/2] Isidorus Hispalensis, Origines (CPL 1186) 9.6.29-7.29: ff. 32v-33v
9. Isidorus Hispalensis, De rerum natura 37 (CPL 1300) [De nominibus uentorum]: ff. 33v-34r.
10. Versi de suprnominatis uentis (Díaz 263): ff. 34v.
Parte IV: ff. 35r-82v; s. VIIex.-VIIIinc..
11. Festus, Breuiarium rerum gestarum populi Romani (LLA 539): ff. 35r-44r.
12. Itinerarium Antonini Placentini (CPL 2330) [excerptum]: ff. 44r-47r
13. Eusebius Caesariensis, Chronica. Interpretatio latina Hierynomi [excerpta] (CPG 3494): f. 47r-47v
14. [adição; s. IX1/2] Isidorus Hispalensis, Origines (CPL 1186) [excerpta]: ff. 47v-48r
15. Prosperus Aquitanus, Chronica ad annum 445 (CPL 1186) [excerpta]: ff. 48v-55r.
16. [añadido; s. IX1/2] Isidorus Hispalensis, Historia Gothorum 1-3+Recapitulatio 66 (CPL 1204): f. 55r
a. rub. Incipit ex libro de origine gotorum a domno isidoro editum; inc. Gotorum antiquissimam esse gentem (Goth. 1);
expl. nisi nox prelio finem dedisset (Goth. 3).
b. rub. Idem ex eodem libello recapitulatio; inc. Zoti de magog [iafet sup. lin.] filio orti (Recap. 66).
expl. ibique sedem uite adque imperium locaberunt (Recap. 66).
17. Iulius Honorius, Cosmographia: ff. 55v-61v
18. Liber de haeresibus (Díaz 110): ff. 62v-65r.
19. [adições; s. IX1/2] Nomina sedium hispanicarum; notícias sobre eclipses e a duração dos reinos godo, suevo e vândalo.
20. [adições; s. IX1/2] Hieronymus Stridonensis, Epistula [CPL 620] 1.325: f. 66v
21. Itinerarium Antonini Placentini (CPL 2330) [excerptum]: ff. 67r-82v
Parte V: ff. 83r-91v+95r-v; s. IX1/2.
22. [Ps.-]Ambrosius Mediolanensis, Serm. App. 97: ff. 83r-84v.
23. Augustinus Hispalensis, Serm. 12 Wilmart (=PLS 2.834): ff. 84v-86v.
24. Ps.-Eucherius Lugdunensis, De situ Hierosolymae (CPL 2326): ff. 87r-89v.
25. Sententiae uariae ex Hieronymi Stridonensis epistulis: ff. 89v-91r
26. [añadido; 882] Inventarium librorum: f. 95r-v.
Parte VI: ff. 92r-94v; s. IX2/2.
27. Indiculum de aduentum Henoc (ed. Gil).
3.2 Estrutura:
3.2.1 Dois manuscritos copiados em uncial (Parte II e Parte IV),
3.2.2 Três cadernos do século VII, que transmitiam o Octateuco (Partes I, III, V + bifólio exterior ff. 59, 66).
3.2.3 Primeira metade do século IX: o texto bíblico foi apagado e os palimpsestos foram reutilizados e reunidos àqueles dois primeiros manuscritos para formarem todos um único códice.
3.2.4 Ao mesmo tempo, outras mãos intervieram para completar alguns dos espaços deixados em branco num dos manuscritos do século VII (Parte IV).
3.3 O ms. Escorial R. II.18 e o inventário de 882.
3.3.1 A lista.
3.3.2 f. 6v: ‘Eulogii mementote peccatori’.
3.3.3 Álvaro de Córdova, Vita Eulogii 9.
Inde secum librum Ciuitatis beatissimi Augustini, et Eneidos Vergilii, siue Iuuenalis metricos itidem libros atque Flacci saturata poemata seu Porfirii depincta opuscula uel Adhelelmi epigrammatum opera necnon et Auieni fabulas metricas, et Ymnorum catholicorum fulgida carmina cum multis minutissimarum causarum ex sanctis questionibus multorum ingenio congregatis non priuatim sibi, sed communiter studio<si>ssimis inquisitoribus reportauit (848).
3.3.4 O testamento do abade-bispo Cixila ao mosteiro de São Cosme e São Damião de Abellar (927).
CDCatedralLeón 1, n°75: Ex thesauro autem noticia ita: Bibliotegam in tribus corporibus diuisam, Castrorum liber I, Ciuitatis Dei, Collacionum, Institutionum et Regularum septem in uno corpore, Beati Efrem et Iohannis Hosaurei, Prosperi liber I, Vitas patrum et Ierontico in unum, Claudiani liber I, Expositum Danielis liber I, Ezechielis liber I, Cronicorum libri III.es, Sententiarum et Laterculum in uno corpore, Expositum Zacharie liber I, De litteris iuris et diuersorum epistolis liber I, Liber Eucerii, Liber Audacis Sergii, De arte Donati et uersos Alcimii et Adelelmi liber I. Similiter exaracium diuersarum, librum antiqum et Audaci [Sergii] ac Ponpegii uel Iuuenalis, Liber Alcimi et Dracontili liber I, Liber Uirgili Eneidos, Prudenti liber I, Eugenii et Marci Catonis liber I, alium collectum ex diuersis sentenciis liber I, Etimologiarum libros II, diuersos libellos domni Eugenii liber I, Virginitatem Sancte Marie liber I, Prosopopeia et De efficienciam aqui, uini et olei liber I, et alium de uersibus et prosa, Liber epistolarum. Libros quoque ecclesiasticos: Antiphonare I, Precium I, Orationum liber I, Ordinum liber I, Conmigum unum, Manuale liber I, Psalterios duos, Orarum liber I.
3.4 O papel da corte de Afonso III e sucessores.
4. La Rioja: o triunfo dos mosteiros.
4.1 O scriptorium de Suso, San Millán de la Cogolla.
4.2 O scriptorium de San Martín de Albelda.
4.3 O scriptorium de Santa María la Real, Nájera.
Rodrigo Furtado
Bibliografia:
Díaz y Díaz, M. C. (1969), ‘La circulation des manuscrits dans la Péninsule du VIIIe au XIe siècle’, Cahiers de civilisation médiévale 47, 219-241.
*Díaz y Díaz, M. C. (1979), Libros y librerías en la Rioja altomedieval, Logroño.
*Díaz y Díaz, M. C. (1983), Códices visigóticos en la Monarquía leonesa, León.
*Díaz y Díaz, M. C. (1995), Manuscritos visigóticos del sur de la Península: ensayo de distribución regional, Sevilla.
*Díaz y Díaz, M. C. (2001), Asturias en el siglo VIII. La cultura literaria, Oviedo.
*Fontaine, J. (19832), Isidore de Seville et la culture classique dans l’Espagne Wisigothique, 3 vols., Paris.
Fontaine, J. (2000), Isidore de Seville: genèse et originalité de la culture hispanique au temps des Wisigoths, Turnhout.
*Martín, J.-C. (2013), ‘La biblioteca cristiana de los padres hispanovisigodos (siglos VI-VII)’, Veleia 30, 259-288.